De Plaatsvervanger

Fresco van de oude legende over 'De dood van Adam en Seth ontmoet de aartsengel Michael', Piero della Francesca, c. 1466, San Francesco, Arezzo

 
"En Adam bekende wederom zijn huisvrouw, en zij baarde een zoon, en zij noemde zijn naam Seth; want God heeft mij, sprak zij, een ander zaad gezet voor Habel; want Kaïn heeft hem doodgeslagen."

Genesis 4 : 25

Aanvankelijk wilde ik ook vers 26 behandelen in deze Bijbelstudie, maar iets weerhield me ervan. Ik keek enige tijd naar vers 25 en besloot toch vers 26 een volgende keer te behandelen. Doordat ik even de tijd nam om deze overweging te maken en op deze manier beter naar vers 25 te kijken, raakte me iets in deze tekst: Seth is een plaatsvervangend kind, dat verder nauwelijks wordt genoemd. Hij is de nieuw Abel, met dit verschil: dat hij de tweede aardse voorvader van de Heere Jezus werd en Abel niet.

Nieuw kind

Ik weet niet of het altijd zo is, maar wanneer ouders een kind verliezen en er later een nieuw kindje wordt geboren, kunnen zij in de valkuil lopen dit nieuwe kind te zien als vervanger van het overleden kind(je). Wanneer dat overleden kind al enige jaren oud was, misschien wel tiener, dan is er zelfs het risico, dat het nieuwe kind wordt gespiegeld aan het overleden kind. In hun beleving kunnen ouders dan het overleden kind idealiseren en perfecter maken dan het in werkelijkheid is, waardoor de fouten en zonden van het nieuwe kind des te zwarter uitkomen. Dit kind heeft dan 100% kans om 'tegen te vallen', omdat het niet lijkt op dat andere, overleden kind. Het moet bij het opgroeien in een keurslijf passen waarin het onmogelijk past. Nogmaals, ik hoop niet dat dat altijd zo gaat, maar het is een wezenlijke valkuil. Verdriet vertekent namelijk heel gemakkelijk je helder kijk op het leven en op mensen; ook op je kinderen. In het verleden noemde men zo'n nieuw kindje vaak naar dat reeds overleden kind(je). Soms, omdat men koste wat kost vader of moeder wilde vernoemen en het overlijden van een vernoemd kindje dus een streep door die eer-rekening was. Maar ik ben ook meerdere gevallen tegengekomen in mijn stamboom (en ook uit de vriendenkring van mijn ouders), waarin een kindje werd vernoemd naar zijn overleden zusje of broertje. Als meest merkwaardig voorbeeld noem ik slechts de twee zusjes van mijn betovergrootvader. In het gezin was de oudste dochter Cornelia en was een jongere dochter Jannigje. Deze Jannigje overleed toen ze een jaar of zeven was en na verloop van tijd heette Cornelia ineens Jannigje en is ook met die naam overleden! Het zou nog kunnen zijn dat het haar eigen keuze is geweest, omdat haar naamsverandering pas na het trouwdatum plaatsvond; maar toch… Kinderen lopen dan met een last, die in meer of mindere mate van invloed is op hun leven.

Oud zeer

In de tekst van vandaag lezen we dat Adam en Eva opnieuw gemeenschap hebben met een zwangerschap als gevolg. Hoewel we niet lezen dat God zorgde voor deze zwangerschap, kunnen we dat wel uit de volgende woorden afleiden. Eva spreekt de naam Seth als eerste uit en ze hangt er direct het loodzware gewicht van de moord aan. Alsjeblieft jongen, ik wens je een gezegend en voorspoedig leven; maar je naam herinnert je aan een familiegeheim: broedermoord. Het jochie, een enorm stuk jonger dan zijn vertrokken broer Kaïn, krijgt de naam Seth, 'zetting' of 'fundering'. De betekenis 'zetting' heeft bij mij ook de bijklank 'in de plaats gezet van', want er zijn ook uitleggers die de naam Seth de betekenis geven van 'vervanging' of 'schadeloosstelling'. Het hele trieste aan Eva's uitroep is dat zij en Adam twee kinderen zijn verloren maar dat dit kind slechts de vervanging is van één van de twee: Habel. Op de website van KNAW las ik dat de naam Seth erg populair was bij de engelse Puriteinen. Wanneer de kleine Seth rondhuppelt, tussen de hutten van de Adams nederzetting, is hij een levende herinnering aan de pijnlijke wond die Kaïn heeft geslagen door Abel te vermoorden. Was Abel niet vermoord, was Seth er misschien wel niet geweest; zo'n soort lading… En ergens in zijn tienerleven moet hij achter deze werkelijkheid zijn gekomen; hoe zou hij zichzelf toen hebben gezien? Als belichaming van oud zeer?

Oud verhaal

Er bestaat een oude legende – ik kwam hem op diverse plaatsen en in diverse lezingen tegen – over Seth, die een tak van de boom des levens moest gaan halen uit het paradijs. Op wikipedia stond een beknopte versie van het verhaal:

Volgens een middeleeuwse traditie, die terug gaat op oudere joods-christelijke motieven, kreeg Seth van de aartsengel Michaël een tak van de verboden boom om zijn vader te genezen toen die op zijn sterfbed lag.^[1] Toen hij terugkwam, was zijn vader al dood. Seth plantte de tak op Adams graf. De boom die daaruit groeide, zou uiteindelijk het hout leveren voor het kruis van Jezus. Deze 'legende van het heilige kruis' is door Agnolo Gaddo als fresco geschilderd in de kerk S. Croce te Florence.

We kennen allemaal wel de legende dat het hout van het kruis was gemaakt van hetzelfde hout als de kribbe in Bethlehem. Maar dit verhaal kende ik nog niet. Ik vond het ook wat breedsprakiger en eigentijdser verwoord in het boek 'En het werd licht' van, een op jeugdniveau geschreven roman die je bij tijden doet twijfelen aan het waarheidsgehalte van de Bijbel. Er is wel heel veel bijverzonnen.

Nieuw leven

Maar nog even terug naar die legende. De bedenker van dit verhaal heeft toch een verband gezien tussen Seth en de Heere Jezus. En dat is geen vreemde lijn. Het is de merkwaardige Bileam die juist de naam van Seth noemt in een zinsnede die gaat over de komende Messias: "Ik zal hem zien, maar nu niet; ik zal hem aanschouwen, maar niet nabij. Er zal een ster voortkomen uit Jakob, en er zal een scepter uit Israël opkomen; die zal de palen der Moabieten verslaan, en zal al de kinderen van Seth verstoren." (Numeri 24 : 17). Dat verstoren ziet vooral op het weghalen van de tussenmuur tussen Jood en niet-Jood. Uiteindelijk zal Christus alle kinderen van Seth (en dus ook van Noach) confronteren met Zijn verlossend werk en hen oproepen tot bekering en geloof.

In ieder geval ligt er een directe lijn tussen Adam en Christus, de tweede Adam. Deze tweede Adam hebben we nodig; niet om een tak van de boom des levens te bemachtigen, maar om weer toegang te krijgen tot het paradijs en de Boom des Levens zelf (lees Openbaringen 22, waar het niet alleen gaat over de 'boom des levens', maar ook over het 'water des levens' en vooral het 'boek des levens'). In deze 'zoon' van Seth is het nieuwe leven te vinden. Hij was in de puurste zin een plaatsvervanger en een fundament (Hoeksteen) en een ultieme schadeloosstelling voor Zijn hemelse Vader, wegens de zonde en de schuld die wij Hem hebben aangedaan. Kent gij, kent gij die naam nog niet?

Daar ruist langs de wolken een lieflijke naam
die hemel en aarde verenigt tezaam.
Geen naam is er zoeter en beter voor ’t hart,
hij balsemt de wonden en heelt alle smart.
Kent gij, kent gij die naam nog niet,
die naam draagt mijn Heiland, mijn lust en mijn lied.

Die naam is naar waarheid mijn Jezus ook waard,
want Hij kwam om zalig te maken op aard.
Zo lief had Hij zondaars dat Hij voor hen stierf,
genade bij God door zijn zoenbloed verwierf.
Kent gij, kent gij die Jezus niet,
die om ons te redden de hemel verliet.

Eens buigt zich ook alles voor Jezus in ’t stof
en d’ engelen zingen voortdurend zijn lof.
O mochten w’ om Jezus verheerlijkt eens staan,
dan hieven wij juichend een jubeltoon aan.
Jezus, Jezus, uw naam zij d’ eer,
want Gij zijt der mensen en engelen Heer'.